Η συμπληρωματική διατροφή, όπως ορίστηκε από τον Παγκόσμια Οργάνισμό Υγείας (ΠΟΥ) το 2002, είναι «η διαδικασία που ξεκινά όταν το μητρικό γάλα μόνο δεν επαρκεί πλέον για να καλύψει τις διατροφικές απαιτήσεις των βρεφών» έτσι ώστε «και άλλα τρόφιμα και υγρά είναι απαραίτητα μαζί με το μητρικό γάλα ».
Η συμπληρωματική διατροφή είναι απαραίτητη τόσο για θρεπτικούς όσο και αναπτυξιακούς λόγους, και αποτελεί ένα σημαντικό στάδιο στη μετάβαση από τη κατανάλωση του γάλακτος στα οικογενειακά τρόφιμα. Η περίοδος αυτή είναι μια περίοδος ταχείας ανάπτυξης, όταν τα βρέφη είναι επιρρεπή σε ανεπάρκειες θρεπτικών ουσιών και κατά τη διάρκεια των οποίων παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές στη διατροφή με εκθέσεις σε νέα τρόφιμα, γεύσεις και εμπειρίες διατροφής.
Ο αποκλειστικός θηλασμός πρέπει να προωθείται για τουλάχιστον 4 μήνες (17 εβδομάδες, αρχή του 5ου μήνα ζωής) και για περίπου 6 μήνες (26 εβδομάδες, αρχή του 7ου μήνα) είναι ένας επιθυμητός στόχος.
Τα συμπληρωματικά τρόφιμα (στερεά και άλλα υγρά εκτός του μητρικού γάλακτος ή της βρεφικής τροφής) δεν πρέπει να εισαχθούν πριν από τον 4ο μήνα, αλλά δεν πρέπει να καθυστερήσει η εισαγωγή τους πέραν των 6 μηνών.
Κατά την βρεφική ηλικία, το παιδί συναντά τις πρώτες του γεύσεις, δοκιμάζει το φαγητό και πειραματίζεται με αυτό. Μετά τη συμπλήρωση των 6 μηνών γίνεται η έναρξη εισαγωγής στερεών τροφών στα βρέφη. Το μεταβατικό στάδιο αυτό είναι αρκετά κρίσιμο για το βρέφος, καθώς είναι επιρρεπές σε ελλείψεις θρεπτικών συστατικών και κυρίως του σιδήρου καθώς τα αποθέματα του εξαντλούνται γρήγορα λόγω της ταχείας ανάπτυξής του. Οι γονείς, κατά την περίοδο αυτή, έρχονται αντιμέτωποι με πολλά προβλήματα, καθώς το βρέφος δέχεται φαγητό που έχει διαφορετική υφή και γεύση από το γάλα που έπινε έως τώρα και πολύ συχνά χρειάζεται ένα εύλογο διάστημα ώστε να γίνει καλά ανεκτό και να καταναλώνει το παιδί μία ικανοποιητική ποσότητα.
Τα βρέφη πρέπει να καταναλώνουν μια ποικιλία τροφίμων πλούσια σε θρεπτικά συστατικά για να διασφαλιστεί ότι καλύπτονται όλες οι διατροφικές ανάγκες. Τα συμπληρωματικά τρόφιμα πρέπει να παρέχουν επαρκή ενέργεια, πρωτεΐνες και μικροθρεπτικά συστατικά έτσι ώστε μαζί με το θηλασμό να καλύπτονται όλες οι διατροφικές του ανάγκες. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό τα συμπληρωματικά τρόφιμα να περιέχουν σίδηρο, αν είναι δυνατόν από τρόφιμα ζωικής προέλευσης όπως το κρέας, τα όργανα, τα πουλερικά ή τα ψάρια. Τα όσπρια (μπιζέλια, φασόλια, φακές, ξηροί καρποί) θα πρέπει να δίνονται στο παιδί με τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη C που βοηθούν στην απορρόφηση του σιδήρου, αλλά δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τρόφιμα ζωικής προέλευσης εντελώς.
Η πιο κατάλληλη σύσταση του φαγητού για το βρέφος ή το νήπιο εξαρτάται από την ηλικία και τη νευρομυϊκή ανάπτυξη. Αρχίζοντας από 6 μηνών, το βρέφος μπορεί να τρώει πλυμένα πολτοποιημένα ή ημιστερεά τρόφιμα. Μετά τους 8 μήνες, τα βρέφη συνήθως μπορούν επίσης να τρώνε φαγητά με τα δάχτυλα. Από 12 μηνών, τα περισσότερα παιδιά μπορούν να τρώνε το ίδιο φαγητό που καταναλώνεται από την υπόλοιπη οικογένεια. Ωστόσο, χρειάζονται τροφή πλούσια σε θρεπτικά συστατικά, και πρέπει να αποφεύγονται τρόφιμα που μπορούν να προκαλέσουν πνιγμό, όπως π.χ. ολόκληρα φιστίκια.
Μια συμπληρωματική τροφή πρέπει να είναι αρκετά πυκνή ώστε να παραμένει σε κουτάλι και να μην στάζει. Γενικά, τα τρόφιμα που είναι παχύτερα ή πιο συμπαγή είναι περισσότερα πυκνά τόσο ενεργειακά όσο και θρεπτικά από τα λεπτά, υγρά ή μαλακά τρόφιμα. Όταν ένα παιδί τρώει παχύρευστη, στερεά τροφή, είναι ευκολότερο να του δώσετε περισσότερες θερμίδες και να συμπεριλάβετε μια ποικιλία πλούσιων σε θρεπτικά συστατικών, συμπεριλαμβανομένων τροφίμων ζωικής προέλευσης.
Υπάρχουν στοιχεία για ένα κρίσιμο παράθυρο για την εισαγωγή κομματιών από τα τρόφιμα: εάν καθυστερήσει πέραν των 10 μηνών , μπορεί να αυξηθεί ο κίνδυνος δυσκολιών στη διατροφή αργότερα. Αν και μπορεί να εξοικονομήσετε χρόνο για να συνεχίσετε τη σίτιση με ημι-στερεά τρόφιμα, για τη βέλτιστη ανάπτυξη του παιδιού είναι σημαντικό να αυξηθεί σταδιακά η παροχή στερεών τροφών με την ηλικία.
Το βασικό συστατικό των συμπληρωματικών τροφίμων είναι συνήθως τα δημητριακά, οι ρίζες και τα φρούτα που αποτελούνται κυρίως από υδατάνθρακες και παρέχουν ενέργεια. Τα δημητριακά περιέχουν επίσης κάποια πρωτεΐνη, αλλά ρίζες όπως η γλυκοπατάτα και η μανιόκα και τα φρούτα όπως η μπανάνα περιέχουν πολύ λίγες πρωτεΐνες.
Μια ποικιλία άλλων τροφίμων θα πρέπει να προστεθεί στα βασικά τρόφιμα καθημερινά για να παρέχουν κι άλλα θρεπτικά συστατικά. Αυτά περιλαμβάνουν:
Ø Τα τρόφιμα ζωικής προέλευσης ή τα ψάρια που είναι καλές πηγές πρωτεϊνών, σίδηρου και ψευδάργυρου. Το συκώτι παρέχει επίσης βιταμίνη Α και φολικό οξύ. Ο κρόκος αυγού είναι μια καλή πηγή πρωτεΐνης και βιταμίνης Α, αλλά όχι σίδηρου. Ένα παιδί χρειάζεται το στερεό μέρος αυτών των τροφίμων, όχι μόνο το ζουμί τους.
Ø Γαλακτοκομικά προϊόντα όπως γάλα, τυρί και γιαούρτι, που αποτελούν πηγές ασβεστίου, πρωτεΐνης, ενέργειας και βιταμινών του συμπλέγματος Β
Ø Όσπρια - μπιζέλια, φασόλια, φακές και σόγια, που είναι καλές πηγές πρωτεΐνης και κάποιου σιδήρου. Όταν καταναλώνονται με τρόφιμα που περιέχουν βιταμίνη C (για παράδειγμα, ντομάτες, εσπεριδοειδή και άλλα φρούτα και πράσινα φυλλώδη λαχανικά) συγχρόνως, αυτό βοηθά στην απορρόφηση του σιδήρου.
Ø Καρποί και λαχανικά σε πορτοκαλί χρώμα όπως καρότο, κολοκύθα και σκούρα πράσινα φυλλώδη λαχανικά όπως το σπανάκι, πλούσια σε βιταμίνη C και καροτίνη από την οποία φτιάχνεται η βιταμίνη Α.
Ø Τα λίπη και τα έλαια που είναι συγκεντρωμένες πηγές ενέργειας, και μερικά βασικά λίπη που χρειάζονται τα παιδιά για να αναπτυχθούν.
Τα λίπη, συμπεριλαμβανομένων των ελαίων, είναι σημαντικά επειδή αυξάνουν την ενεργειακή πυκνότητα του φαγητού και το κάνουν πιο γευστικό. Το λίπος βοηθά επίσης στην απορρόφηση της βιταμίνης Α και άλλες λιποδιαλυτών βιταμινών. Μερικά λίπη, ειδικά το σογιέλαιο και το κραμβέλαιο παρέχουν επίσης απαραίτητο λιπαρά οξέα. Το λίπος πρέπει να περιλαμβάνει το 30-45% της συνολικής ενέργειας που παρέχονται από μητρικό γάλα και συμπληρωματικά τρόφιμα μαζί. Δεν πρέπει να παρέχει περισσότερο από αυτό το ποσοστό γιατί το παιδί δεν θα φάει αρκετά από το φαγητό που περιέχει πρωτεΐνη και άλλα σημαντικά συστατικά όπως o σίδηρος και ο ψευδάργυρος.
Η εισαγωγή ποικιλίας τροφίμων με διαφορετικές γεύσεις και αρώματα εξασφαλίζει την πρόσληψη όλων των απαραίτητων θρεπτικών συστατικών και την ευκολότερη αποδοχή τροφίμων στη συνέχεια. Τα βρέφη έχουν έμφυτες προτιμήσεις για τις γλυκές και τις αλμυρές γεύσεις και απέχθεια για τις πικρές γεύσεις. Οι προτιμήσεις για υγιεινές τροφές ωστόσο, μπορούν να καλλιεργηθούν, καθώς η επαναλαμβανόμενη χορήγηση ποικιλίας λαχανικών κατά την εισαγωγή των στερεών τροφών έχει αποδειχτεί ότι αυξάνει μακροπρόθεσμα την προτίμηση για τα λαχανικά που αποτελούν μια από τις βασικές ομάδες τροφίμων της παραδοσιακής Μεσογειακής Διατροφής. Στα βρέφη πρέπει να προσφέρονται τρόφιμα με ποικίλες γεύσεις και υφές συμπεριλαμβανομένων των πικρών πράσινων λαχανικών Ένα βρέφος μπορεί να χρειαστεί να λάβει μια νέα γεύση τουλάχιστον 8 έως 10 φορές πριν από την τελική αποδοχή της, γι’ αυτό και πρέπει να ενθαρρύνονται οι γονείς-φροντιστές να επιμένουν στην προσφορά μιας νέας τροφής συμπεριλαμβανομένων και των λαχανικών με πιο πικρή γεύση, καθώς τα τρόφιμα που αρχικά απορρίπτονται συχνά γίνονται στη συνέχεια αποδεκτά.
Τροφές που δεν πρέπει να χορηγούνται πριν το 1ο ετος
· Φρέσκο, μη τροποποιημένο γάλα εμπορίου.
· Αλάτι και τρόφιμα που το περιέχουν.
· Ζάχαρη και τρόφιμα που την περιέχουν. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στην ενημέρωση των γονέων-φροντιστών για τη μεγάλη συχνότητα τυποποιημένων/ βιομηχανοποιημένων τροφίμων στην αγορά που προωθούνται ως κατάλληλα για κατανάλωση από τα βρέφη, ενώ περιέχουν ζάχαρη, αλάτι ή trans λιπαρά οξέα (όπως ενδεικτικά, επιδόρπια γιαουρτιού, κρέμες, μπισκότα, γλυκίσματα κ.α.). Η εκπαίδευση για την ανάγνωση της διατροφικής σήμανσης των τυποποιημένων τροφίμων είναι σημαντική
· Μέλι (μπορεί να περιέχει σπόρους του βακτηρίου Clostridium Botulinum, που αποτελεί αιτιολογικό παράγοντα της αλλαντίασης). Χυμοί φρούτων (τυποποιημένοι ή φρέσκοι), φρουτοποτά και αναψυκτικά, λόγω της αυξημένης περιεκτικότητας τους σε πρόσθετα σάκχαρα.
· Τσάι και άλλα αφεψήματα.
· Ολόκληροι ξηροί καρποί ή ολόκληρα στρογγυλά φρούτα λόγω του κινδύνου πνιγμονής.
Η ζάχαρη είναι μια συμπυκνωμένη πηγή ενέργειας, αλλά δεν έχει καμία άλλη θρεπτική ουσία. Μπορεί να βλάψει τα δόντια των παιδιών, και να οδηγήσει σε παχυσαρκία. Η ζάχαρη και τα ζαχαρώδη ποτά, πρέπει να αποφεύγονται γιατί μειώνουν την όρεξη του παιδιού για πιο θρεπτικά τρόφιμα. Το τσάι και ο καφές περιέχουν ενώσεις που μπορούν παρεμποδίζουν την απορρόφηση σιδήρου και δεν συνιστώνται για μικρά παιδιά.
Οι ανησυχίες σχετικά με πιθανές αλλεργικές επιδράσεις είναι ο κοινός λόγος για τον οποίο οι οικογένειες περιορίζουν ορισμένα τρόφιμα από τη διατροφή των βρεφών και των μικρών παιδιών. Ωστόσο, δεν υπάρχουν ελεγχόμενες μελέτες που να δείχνουν ότι οι περιοριστικές δίαιτες έχουν αποτέλεσμα παρεμπόδισης της αλλεργίας. Επομένως, τα μικρά παιδιά μπορούν να καταναλώσουν μια ποικιλία από τρόφιμα από την ηλικία των έξι μηνών, συμπεριλαμβανομένου του αγελαδινού γάλακτος, των αυγών, των φιστικιών, των ψαριών και των οστρακοειδών.
Μπορούν να εισαχθούν αλλεργιογόνα τρόφιμα οποιαδήποτε στιγμή αφού ξεκινήσει η χορήγηση συμπληρωματικής τροφής στο βρέφος μετά τους 4 μήνες. Βρέφη με υψηλό κίνδυνο αλλεργίας στα φιστίκια (βρέφη με σοβαρό έκζεμα, αλλεργία στα αυγά ή και τα δύο) πρέπει να κάνουν εισαγωγή στα φιστίκια μεταξύ 4 και 11 μηνών, μετά από αξιολόγηση από έναν κατάλληλα εκπαιδευμένο ειδικό. Η γλουτένη μπορεί να εισαχθεί μεταξύ 4 και 12 μηνών αλλά η κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων θα πρέπει να αποφευχθεί κατά τη διάρκεια των πρώτων εβδομάδων εισαγωγή της και αργότερα κατά τη βρεφική ηλικία.
Οι χορτοφαγικές δίαιτες πρέπει να χρησιμοποιούνται μόνο υπό την κατάλληλη ιατρική ή διαιτητική επίβλεψη και οι γονείς πρέπει να καταλάβουν τις σοβαρές συνέπειες της αδυναμίας να ακολουθήσουν τις συμβουλές όσον αφορά τη συμπληρωματική τροφή. Επί χορτοφαγικής διατροφής ή άλλων ιδιαίτερων διατροφικών συνηθειών της οικογένειας, και ιδίως των πιο αυστηρών και περιοριστικών εξ’ αυτών (π.χ. vegan), το βρέφος θα πρέπει να λαμβάνει τα κατάλληλα διατροφικά συμπληρώματα ώστε να εξασφαλιστεί ότι λαμβάνει επαρκή ποσότητα βιταμίνης Β12, βιταμίνης D, σιδήρου, ψευδάργυρου, φυλλικού οξέος, ω-3 λιπαρών οξέων, πρωτεϊνών και ασβεστίου, ενώ παράλληλα να έχει τακτική παιδιατρική και διαιτολογική παρακολούθηση
Ποια τρόφιμα πρέπει να δώσουμε και γιατί:
Γάλα: συνεχίζει να παρέχει ενέργεια και υψηλής ποιότητας θρεπτικά συστατικά
έως 23 μηνών
Βασικά τρόφιμα: παρέχουν ενέργεια, μερικές πρωτεΐνες (μόνο τα δημητριακά) και
βιταμίνες
Παραδείγματα: δημητριακά (ρύζι, σιτάρι, καλαμπόκι, κεχρί, κινόα), ρίζες
(μανιόκα, πατάτες) και αμυλούχα φρούτα
Τρόφιμα ζωικής προέλευσης: παρέχουν υψηλής ποιότητας πρωτεΐνες, σίδηρο, ψευδάργυρο και βιταμίνες
Παραδείγματα: συκώτι, κόκκινο κρέας, κοτόπουλο, ψάρι, αυγά (δεν είναι καλή πηγή
σιδήρου)
Γαλακτοκομικά προϊόντα: παρέχουν πρωτεΐνες, ενέργεια, τις περισσότερες βιταμίνες (ιδιαίτερα βιταμίνη Α και φολικό), ασβέστιο
Παραδείγματα: γάλα, τυρί, γιαούρτι
Πράσινα φυλλώδη και λαχανικά με πορτοκαλί χρώμα: παρέχουν βιταμίνες
Α, C, φολικό οξύ
Παραδείγματα: σπανάκι, μπρόκολο, καρότα, κολοκύθες, γλυκοπατάτες
Όσπρια: παρέχουν πρωτεΐνες (μέτριας ποιότητας), ενέργεια, σίδηρο (όχι καλά
απορροφήσιμο)
Παραδείγματα: φασόλια, ρεβίθια, φακές, φασόλια μαυρομάτικα
Έλαια και λίπη: παρέχουν ενέργεια και απαραίτητα λιπαρά οξέα
Παραδείγματα: ελαιόλαδο, έλαια (κατά προτίμηση σογιέλαιο ή κραμβέλαιο), μαργαρίνη, βούτυρο ή το λαρδί
Σπόροι: παρέχουν ενέργεια
Παραδείγματα: πάστα φιστικιού ή άλλες πάστες καρπών με κέλυφος, εμποτισμένοι σπόροι ή σπόροι που βλασταίνουν όπως κολοκύθα, ηλίανθος, πεπόνι, σησάμι
Υπενθύμιση:
Τρόφιμα πλούσια σε σίδηρο:
συκώτι (οποιουδήποτε τύπου), κρέας οργάνων, σάρκα ζώων (κυρίως κόκκινο κρέας), σάρκα πουλερικών (ιδίως σκούρο κρέας), τρόφιμα εμπλουτισμένα με σίδηρο
Τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη Α:
συκώτι (οποιουδήποτε τύπου), κόκκινο φοινικέλαιο, κρόκο αυγού, πορτοκαλί φρούτα και λαχανικά, σκούρα πράσινα λαχανικά
Τρόφιμα πλούσια σε ψευδάργυρο
συκώτι (οποιουδήποτε τύπου), κρέας οργάνων, τρόφιμα παρασκευασμένα με αίμα, σάρκα ζώων, πουλιά και ψάρια, κέλυφος, κρόκος αυγού
Τρόφιμα πλούσια σε ασβέστιο
Γάλα ή γαλακτοκομικά προϊόντα, μικρά ψάρια με κόκαλα
Τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη C
Φρέσκα φρούτα, ντομάτες, πιπεριές (πράσινο, κόκκινο, κίτρινο), πράσινα φύλλα και λαχανικά
Πηγές
WHO, Infant and young child feeding, Model Chapter for textbooks for medical students and allied health professionals, σελ 19-29